Şərq və Qərbin dialoq mərkəzi: Azərbaycanın multikultural dəyərləri.

                    Şərq və Qərbin dialoq mərkəzi:Azərbaycanın multikultural dəyərləri   

 “Tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışdır. O həm insani münasibətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən          proseslərin, həm də dövlətlərarası, millətlərarası, dinlərarası münasibətlərin bir çox cəhətlərinə aiddir...  O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlülüyü deyil, həm də bir-birinin adətlərinə, mənəviyyatına dözümlülük mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir”.                                                                                                                                                                                                                                             Heydər Əliyev

    Müasir dünyada bəşər övladı insanın yeganə yaşayış məkanı olan planeti  qorumaq, öz mürəkkəbliyi və təlatümlüyü ilə fərqlənən qloballaşmanın problemlərini aradan qaldırmaq  və  həlli yollarını  tapmaq üçün axtarır, arayır, ekoloji tarazlığı balanslaşdırmaq, davamlı inkişafı təmin etmək və dayanıqlılığa nail olmaq məqsədilə planlar cızır, layihələr həyata keçirir. Bu istiqamətdə Şərq və Qərbin fonunda təxirəsalınmaz tədbirlərə, prioritet məsələlərə yer verilir. Dünya ümumi məqsədə-planetin gələcəyini təmin etmək hədəfinə doğru irəliləyir.

    Qərb  dünyası nə qədər bədxah işlərə-müharibələrə, qanlı toqquşmalara, silahlı münaqişə ocaqlarının formalaşmasına cəhd etsə də, Şərq aləmi tolerantlığın, dinc yanaşı yaşamağın, sərhədləri aşmamağın, sülhün və dincliyin tərəfdarıdır. Birmənalı olaraq həm Qərb, həm də Şərq dünyası anlayır ki, bizim bir planetimiz var. Başqa gedəcək yerimiz yoxdur. Yəqin ki, bunu bütün dünyada başa düşənlər, planetin həyatı üçün narahatlıq keçirənlər var. Biz planetimizin insanlarının, bioloji aləminin məhvinə səbəb ola,  Napoleonun, Hitlerin səhvlərini (Hitler XX yüzilliyin ortalarında planetin 50 milyondan çox sakininin məhvinə səbəb olmuşdu) [1]təkrar edə bilmərik. Bizim tolerantlığımız, multikultural dəyərlərə tarixin dərin qatlarından gələn inamımız və hörmətimiz, Hitlerə, Napoleona münasibətimiz, Şərq dünyasının fatehləri Çingiz xana, Əmir Teymura, Sultan Səlimə, Şah İsmayıl Xətaiyə və digər fenomenal şəxsiyyətlərə, dahilərə münasibətimiz onların qərb və ya şərqli olması ilə, xristian və ya müsəlman olması ilə dəyərləndirilməyib. Tarixin ən ilk dövrlərindən üzü bəri Azərbaycan müxtəlif mədəniyyətlərin qovuşuğunda öz ənənlərini yaşatmış, digər mədəniyyətlərlə də müştərək mədəniyyətin formalaşıb inkişaf etdirilməsinə öz töhfəsini vermişdir.

   Xalqımız min illərdir ki, Qafqaz xalqları ilə ünsiyyət edir, mədəni irs əlaqələri bir-birinə inteqrasiya edərək qovuşur və həm biz digər xalqlardan nümunə götürür, həm də bizim mədəni irsimiz digərləri üçün nümunə olur, onların maddi və mənəvi mədəniyyətinin formalaşmasına təsir edir. Bu sirr deyil ki, Azərbaycan torpağı həmişə müxtəlif mədəniyyətlərə quçaq açmış, müxtəlif etnoslar burda sərbəst olaraq öz mədəniyətlərini, adət-ənənələrini qoruyub saxlaya bilmişlər. Bu mənada ölkəmiz həmişə multikultural dövlət səviyyəsində  öz mövqeyini bu günə qədər də qoruyub saxlamışdır. XIV əsrdə qeyd olunmuş bir fakta diqqət edək: “...bu dövrdə əsas dövlət sənədləri 3 dildə-ərəb, fars və türk dillərində tərtib edilir və hər xalqa öz dilində göndərilirdi”. [1] Bu bir fakt olaraq qarşılıqlı münasibətlərin əks olunmasında, multikulturalizmin tarixi köklərinin təsdiqində böyük əhəmiyyət daşıyan dəlildir. Araşdırma aparsaq və əmin olaraq ki, başqa xalqların tarixində bu və ya buna bənzər faktın olması qeyri-mümkündür. Tolerantlıq və ya multikulturallıq Azərbaycan xalqının qanında-canında,tarixin dərin qatlarından gələn və davamlı olaraq nəsillərə ötürülən əxlaqında, ailə institutlarında, mənəviyyatında və mədəniyyətindədir. Bu səbəbdəndir ki, bəzən qoynumuzda yer verdiyimiz, qucaq açdığımız digər xalqlar buranı vətən bilmiş, hətta o dərəcədə unutqan olmuşlar ki, doğma varımızı, mülkümüzü,mədəni irsimizi, musiqilərimizi, milli mətbəximizi  özəllşdirib “bizimkidir” deməkdən belə çəkinməmişlər.

Tarixin səhifələrində Azərbaycan ərazisində formalşan dövlətlərin müxtəlif tayfa və etnik qruplardan formalaşdığının şahidi olaruq. Bu ərazidə yaranan dölətlərin mənşəyi mübahisəli olsa da, etnik birlik inkar olunmur. “Ağqoyunlu ittifaqına daxil olmuş qəbilə və etnik qruplar da Qaraqoyunlu tayfaları kimi oğuz mənşəlidir”.[2] Azərbaycan tarixinin XV yüzilliyinin multikultural dəyərləri Qaraqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin və Ağqoyunlu hökmdarı Gödək Əhmədin islahatları daxilində çox uğurla aparılmışdır. Bu islahatlar ədalət qanunları ilə idarə olunmuş, vəzirlər və divan məmurlarına əmr olunmuşdu ki, xalqı incitməsinlər.

Osmanlı hökmdarları da öz izdivaclarında qeyri- millətdən olan xanımlara yer vermişlər. Xüsusilə,  Sultan Süleymanın qanuni nikahlı arvadı Hürrəm Sultan xüsusi rəğbət qazanmış, idarəçilikdə rol oynamış, Sultan üzərində böyük təsirə malik olmuşdur.

Tarixi məlumatlarada  Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin əcdadları içində Trabzon hökmdarının qızı ilə evlənən Qutlu bəydən danışılır. Həm də bu əhvalat “Dədə Qorqud” dastanlarında Qanturalının Trabzon təkurunun qızı ilə evlənməsi hekayəti ilə səsləşir. Uzun Həsənin anası Saray xatunun dövlət işlərində iştirakı da tarixi silinməyən faktlarıdır. Uzun Həsən dövlət siyasətində yaddelli qadınlarla izdivac usulundan istifadə edərək  Trabzonu xilas etmək müqabilində Kalo İoannın gözəl qızı Katerinanın ona verilməsini tələb etmişdir.

    Tariximizin 16-cı yüzilliyi də multikultural dəyərlər baxımdan diqqəti cəlb edir. Səfəvilər, xüsusilə,  sənətkarlara hörmət edir, qayğı göstərir, şeiri, şairi himayə edirdilər. Ölkədə bir qarışıqlıq, bir xaotiklik hökm sürürdü və belə vəziyyətdə inkişaf gedə, ölkə çiçəklənə bilməzdi. Olkəni birləşdirmək, vahid bir hala gətirmək üçün çağırışlar edilirdi və buna  müxtəlif tayfalardan olan insanlar qoşulurdu. İsmayılın qoşununa qaradağlılar, talışlar, zülqədərlilər, ərəşlilər, ustaclı, qaramanlı, rumlu, təkəli, əfşarlar, qacar, varsaqlar və b. daxil idi. Bu qədər fərqli qrupları birləşdirib idarə etmək məhz multikultural dəyərlərə hörmət edən insanlara məxsusdur. Amma bir həqiqəti də danmaq olmaz ki, multikultural dəyərlərin möhkəmləndirilməsi, tolerantlığın mövqe qazanması dini dəyərlərə də əsaslanmışdır.

Azərbaycan ərazisində müxtəlif dinlərdən olan insanlar bərabər şəkildə yaşamışlar. Tarixən bütün cəmiyyətlərdə dinin rolu yüksək olmuşdur. Çünki din bir növ həm də davranışlar toplusudur və insanın hərəkətlərinin qaydaya salınmasına səbəb olur. Din hüquq, əxlaq və digər sosial normalar kimi insanların davranışlarını tənzim edir və müxtəlif mədəniyyətli, coxmədəniyyətli ölkələrdə  mədəniyyətin bir hissəsi kimi unikallıq daşıyır.[1]

   Mədəni müxtəlifliyin inkası olan çoxmədəniyyətlilik  elə multikulturalizmin əsasını təşkil edən amil kimi rəngarəngliyə, müxtəlifliyə, aboregen xalqların milli dəyərlərinə hörmətlə yanaşmağa xidmət edir. Məsələn, Osmanlı İmperiysı oz əsarətində saxladığı xalqların, etnik qrupların mədəniyyətinə diqqət etmiş, öz siyasətində bu müxtəlifliyin qorunmsına, dilinin və dininin, milli dəyərlərinin qorunmasına çalışmışdır. Amma Rusiyanın tərkibində olan Azərbaycanın və digər xalqların mədəniyyəti, dili, dini dəyərləri 70 il boyunca sovet mədəniyyəti kimi təlqin olunmuş, az qala vahid sovet xalqı ideyası bütün digər xalqları öz ağuşuna almışdır. Bu isə tarixi ədalətsizlik olaraq böyük imperiyaların öz əsarətindəki xalqlara təzyiqindən başqa bir şey deyildir.

  Multikulturalizm mühüm tarixi fenomen olaraq hələ də tədqiqatlar, araşdırmalar tələb edur.Tarixi köçlər, əhalinin yerdəyişməsi, fatehlər zamanında insanların sürgün edilməsi, məqsədli izdivaclar, sənətkarların zorla başqa ölkələrə aparılması, zaval göndərmə, girov götürmə kimi tarixi faktlar, işğallar, dinc məqsədlərlə aparılan yerdəyişmələr tolerantlığa, mədəniyyətlərin qovuşmasına səbəb olub. Azərbaycanda da bunun qədim tarixi kökləri var. Araşdırılsa, hələ çox faktlar üzə çıxacaq.

     Bu gün Azərbaycan- Müstəqil Azərbaycanın  multikultiral  ənənələri ilə dünyaya nümunədir desək, səhv etmərik. Bu məqamda Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev fondunun prezidenti,YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın fikirlərini qeyd etmək yerinə düşər.”Azərbaycanda tolerantlığın, dözümlülüyün, dünya mədəniyyətlərinin rəngarəgliyinə hörmətin tarixi qədimdir və yalnız dialoq və dözümlülük vasitəsi ilə insanları bir araya gətirmək mümkündür. Multikulturalizmi bir dəyər sisteminə çevirmiş, ölkəmizdə çoxmədəniyyətliliyin inkişaf istiqamətində aparılmış məqsədyönlü siyasətin nəticəsində bu gün müxtəlif mədəniyyətlərin təmsilçiləri Azərbaycanın siyasi,iqtisadi və mədəni elitasında  təmsil olunur, onlar ölkənin həyatında əsaslı dəyişikliklər və inkişaf prosesində yaxından iştirak edirlər”.

    Azərbaycanda mövcud olan ictimai sabitlik, vətəndaş həmrəyliyi və etnik dini tolerantlıq milli siyasətin məntiqi nəticəsidir.Uzun illərdir ki, Azərbaycan ayrı-ayrı dinlərə, irqlərə və dillərə  məxsus insanların azad, sərbəst və heç bir maneə ilə rastlaşmadan yaşadığı bir dövlət kimi tanınır. Məlum olduğu kimi, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev 2016-cı ilin Azərbaycan Respublikasında “Multikultiralizm ili” nin elan edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda deyilir: “Tarixi İpək yolunda yerləşən Azərbaycan müxtəlif sivilizasiyaların qovuşduğu məkan olaraq, əsrlər boyu milli-mənəvi rəngarənglik mühitinin formalaşdığı, ayrı-ayrı millətlərin və konfessiyaların nümayəndələrinin sülh, əmin-amanlıq, qarşılıqlı anlaşma və dialoq şəraitində yaşadığı diyar kimi tanınmışdır. Ölkəmizdə multikultiralizm artıq alternativi olmayan həyat tərzinə çevrilmişdir. Bakı Beynəlxalq Multikultiralizm Mərkəzinin yaradılması müasir dövrdə respublikamızda gerçəkləşdirilən siyasətin tolerantlıq prinsiplərinə bu gün də sadiq qalmasının bariz nümunəsidir”.[3]

   Ölkəmiz ücün çox böyük tarixi əhəmiyyəti olan “Multikulturalizm ili” Azərbaycan tolerantlığını bütün dünyaya bəyan etməklə multikulturalizm diyarı olaraq Azərbaycanın humanitar və mədəniyyət sahələrində qlobal əməkdaşlıq üçün əlverişli məkan olduğunu da gündəmə gətirmişdir. Azərbaycan mədəniyyətlərarası dialoq mərkəzinə çevrilmişdir. Bu isə heç də adi bir təsadüf deyil, ölkəmizin dünya arenasına   yeni bir siyasi və ideoloji modellə çıxışıdır. Artıq beynəlxalq ictimaiyyət də bunu qəbul edir və dəstəkləyir və Azərbaycan dünya svilizasiyalarının qovuşmasının və multikulturalizmin nəzərəçarpan nümunəsi kimi dünyada tanınır.

 Qanunlarımızda da dinlərə hörmət və dini etiqad azadlığı öz əksini tapıb. Məsələn, hələ 1992-ci ildə “Dini Etiqad Azadlığı haqqında” qanun qəbul edilib.   Ümumilli liderimiz və ulu öndərimiz Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra sözügedən qanuna müəyyən əlavə və dəyişikliklər edilib.  Sadaladıqlarımız bir daha sübut edir ki, kifayət qədər demokratik, kifayət qədər başqa xalqlara, başqa dinlərə inanc bəsləyənlərə sayğı ilə yanaşan Azərbaycan artıq bütün dünyada nümunəvi dövlət kimi qəbul olunur. Azərbaycan xalqı həmişə bölgədə dostluğun, qardaşlığın möhkəmləndirilməsinə, insanlar arasında milli-dini mənsubiyyətdən asılı olmayaraq sülh və əmin-amanlıq şəraitinin yaradılmasıa misilsiz tarixi töhfələr verib. 

   Məlum olduğu kimi, ölkəmizdəki mövcud multikultiralizmi qiymətləndirən Moskva və bütün Rusiyanın patriarxı II Aleksi hələ 2001-ci ildə Bakıda Heydər Əliyevə müqəddəs Moskva Knyazı Daniel ordenini təqdim edərkən demişdi: “Ölkənizdəki tolerantlıq və dini dözümlülük başqa dövlətlər üçün nümunədir”. Roma Papası mərhum II İohan Pavelin xristianlığın katolik məzhəbinə etiqad edən ölkələrin israrlı dəvətlərinə rəğmən, məhz əhalisinin cəmi 0,5 faizini katoloklərin təşkil etdiyi Azərbaycana səfər etməsi isə azsaylı millət və onların etiqad etdiyi dinlərə də sayğının, xoş münasibətin dönməzliyindən xəbər verir. Burada qeyd olunası vacib məqamlardan biri də Azərbaycanın mədəni irsini Vatikanda nümayiş etdirən ilk islam ölkəsi olmasıdır. Azərbaycandakı nümunəvi dini tolerantlığa heyranlığını gizlətməyən İSESCO-nun baş direktoru Əbdüləziz bin Osman isə Bakının İslam Mədəniyyətinin Paytaxtı elan olunması ilə əlaqədar deyib: “İSESCO bütün dünyaya çatdırmalıdır ki, siz necə də qədim və zəngin mədəniyyətə sahibsiniz. Ölkənizlə əməkdaşlıq sahəsində imzalanan sənədlərin həyata keçirilməsi üçün biz öz tərəfimizdən hər tələbi yerinə yetirəcəyik və bu əməkdaşlıq digər üzv dövlətlər üçün nümunə olacaqdır”.[3]

 Və düşünürük ki, bütün dünyada dini, milli, irqi ayrıseçkiliyi, çoxkonfensiallığı, zörakılığı,terroru,  aradan qaldırmaq gücünə malik multikulturalizmin Azərbaycan modeli siyasi və ideoloji aspektdən problemlər yaşayan Qərbin Şərq ilə nümunəvi dialoqunu təşkil edə biləcək ortaq dəyərləri ilə cəmiyyətə və insanlığa, bəşəriyyətə yeni yaşam tərzi, yeni münasibətlər, yeni nəfəs, yeni ab-hava gətirəcəkdir.

                                                            Xülasə

Bu məqalədə azərbaycanda multikulturalizmin hələ lap qədimdən mövcud olduğundan danışılır. Multikulturalizmin nə qədər qədim təşəkkülə malik olsa da, tədqiqatına, araşdırılmasına ehtiyac vardır.Tarixin müxtəlif dövrlərində bu məsələyə münasibətin  fərqli olduğunu qeyd edən müəllif dünyada Azərbaycan qədər tolerant bir ölkə olmadığını da diqqətə çatdırır.

                                                      Summary

Yet there was talk of multiculturalism in azerbaijan since ancient times in this article. The author notes that Azerbaijan in the world as a tolerant country, noted that there was no need to investigate the various stages of research and development, but how ancient multiculturalism have vardır.tarixin attitude to this issue is different is.

                                        РЕЗЮМЕ

В статье говорится о том, что истоки мултикультурализма в Азербайджане, восходять к глубокой древности. Древность формирования мултикультурализма, диктует необходимость глубокого и всестороннего исследования это проблемы. Автор подчеркивал существование различних подходов к исследованию проблемы на определенных  периодах истории, акцентирует внимание на том , что в мире мало стран находящися высоком уровне толерантности.

 

                                 Ədəbiyyat:

1. Aqşin Quliyev. Azərbaycanda multikulturalizmin tarixi-ənənəvi köklərinin siyasi-hüquqi aspektləri.Bakı, 2016. səh.19,                               
2. Azərbaycan tarixi. III cild. Bakı-Elm-1999, səh. 87.
3. “Respublika” qəzeti. “Müstəqil Azərbaycan multikultiralizm, tolerantlıq, çoxkonfessiyalılıq ənənələrilə dünyaya nümunədir” məqaləsi.  6 mart 2016-cı il.

 

 Süleymanova Dilguşə Cəmiyyət, ADPU-nun müəllimi